مراکز علمی در تمدن اسلامی
مسجد اولین مرکز آموزش علمی در تمدن اسلام محسوب می شود. پس از آن آموزش و مراکز آموزشی در جهان اسلام سیر رو به رشد خود را ادامه دادند و با ارتقاء به بیت الحکمه و سپس دارالعلم، به مدارس رسیدند. این مدارس در تمام پهنه مکانی جهان اسلام، حضور داشتند و مراکزی مانند دانشگاه‌های امروزی، محسوب می‌شدند.
مساجد
جوشش و جنبش علمی مسلمین از مدینه آغاز شد. اولین کتابی که اندیشه مسلمین را به خود جلب کرد و مسلمین در پی درس و تحصیل آن بودند قرآن کریم و پس از قرآن، احادیث بود. این بود که اولین حوزه علمی در مدینه تأسیس شد. برای اولین بار عرب حجاز در مدینه با مسئله استادی و شاگردی و نشستن در حلقه درس و حفظ و ضبط آنچه از استاد می شنید آشنا شد.
مسلمین با حرص و ولع فراوانی آیات قرآن را که تدریجا نازل می گشت فرا می گرفتند و به حافظه می سپردند و آنچه را که نمی دانستند از افرادی که رسول خدا آنها را مامور کتابت آیات قرآن کرده بود و به کتّاب وحی معروف بودند می پرسیدند. بعلاوه بنا به توصیه های مکرر رسول خدا سخنان آن حضرت را که به سنت رسول معروف بود از یکدیگر فرا می گرفتند، در مسجد پیغمبر رسما حلقه های درس تشکیل می شد و در آن حلقه به بحث و گفتگو درباره مسائل اسلامی و تعلیم و تعلم پرداخته می شد. بدین ترتیب مسجد النبی نخستین مرکز علمی براى مسلمانان به شمار مى‌آید.
مساجد در دوره های بعدی نیز همچنان به عنوان مراکز علمی جایگاهی ویژه داشت و فراگیرترین مراکز آموزشى بود که در سراسر قلمرو اسلامى پراکنده شده بود. مساجد معروف که یا از همان آغازِ تأسیس یا چندى بعد کتابخانه نیز در آنها تشکیل شد در شهرهاى مهم اسلامى فراوان بودند. برخى از آنها عبارت بودند از جامع بصره، جامع فُسطاط، جامع کبیر قیروان، جامع اموى دمشق، جامع زیتونه در تونس، جامع قرَویین فاس و جامع الخصیب اصفهان.
بیت الحکمه
نخستین مرکز مهمى که به منظور ارتقاء علمی مسلمین به صورت رسمی تأسیس شد بیت الحکمه نام داشت که در بغداد ساخته شد. این مرکز که به هزینه خزانه دولتى یا بیت المال اداره مى‌شد، محل اجتماع دانشمندان و پژوهشگران و به ویژه مترجمان شایسته اى بود که کتاب هاى علمى و فلسفى یونانى را به عربى ترجمه مى‌کردند.
اساس بیت الحکمه را که نخستین کتابخانه مسلمانان در بغداد بود، هارون الرشید پایه ریزى کرد. پیش از آن منصور عباسى که از زمان وى کار ترجمه آغاز شده بود، دستور داد کتاب هایى از زبان هاى دیگر به عربى ترجمه شود و همین کتاب ها پایه بیت الحکمه گردید. در زمان مأمون بیت الحکمه توسعه یافت. او صد بار شتر کتاب به بغداد حمل کرد و ظاهراً این کتاب ها به دنبال قرار صلحى که بین وى و امپراتور روم، میشل دوم بسته شد، به مسلمانان داده شد. مأمون همچنین ۳۰۰ هزار دینار صرف ترجمه کتاب کرد.
دارالعلم
یکى از این مراکز علمی در تمدن اسلامی دارالعلم ها بودند. این دارالعلم ها کتابخانه هاى عمومى به حساب مى‌آمدند. از جمله این مراکز، دارالعلم فاطمیون در مصر است. در این نهاد که در ۳۹۵ ق و به دستور الحاکم بامراللَّه، خلیفه فاطمى مصر در قاهره تأسیس شد، تقریباً یک میلیون جلد کتاب وجود داشت. دارالعلم موصل را نیز جعفر بن محمد حمدان موصلى برپا ساخت. این مرکز نخستین مرکزى بود که در آن کتاب هایى از همه رشته هاى علمى گردآورى شده بود. در طرابلس از شهرهاى لبنان کنونى نیز در اواخر سده پنجم هجرى، دارالعلمى با ۱.۶ میلیون جلد کتاب وجود داشت.
نظامیه ها
برای اولین بار با تأسیس نظامیه توسط خواجه نظام الملک طوسی -وزیر مشهور سلاجق- در نیمه دوم سده پنجم هجرى، بود که پایه مدارس زنجیره‌ای در جهان اسلام نهاده شد. سبکی که امروزه نیز در مدارس علمیه شیعه و سنی هنوز پا برجاست.
“حافظ ابرو” مولف زبده التواریخ در این‌باره می‌نویسد: روزی سلطان آلب ارسلان به نیشابور در آمد.
مجلسی از فقهاء بر در مسجد ایستاده بودند، سلطان فرمود که این‌ها چه کسانند؟ نظام الملک گفت این‌ها علماء‌اند… نظام الملک عرضه داشت که اگر اجازت بود، در هر شهری موضعی بنا نهند که آن جماعت در آن نشینند و از برای ایشان وظیفه مقرر کنند تا ایشان به فراغت به تحصیل مشغول توانند بود و دعای دوام دولت سلطان گویند! سلطان اجازه فرمود و نظام الملک به اطراف نوشت به بنیاد مدارس و چنین گویند که هفتاد مدرسه در آن سال از مال سلطان ساختند».
مدارس و مراکز علمی که به دستور خواجه در سرزمین‌های شرقی اسلامی و قلمرو سلجوقیان تأسیس گردیده، ظاهرا بر دو گونه بوده است: یکی مراکزی که در حکم مدارس ابتدائی و متوسطه این زمان بوده است و عموما در شهرهای کوچک و قراء پر جمعیت دایر گردیده است، دیگر مدارس بزرگی که به منزله دانشگاه‌ها و مراکز تعلیمات عالیه امروزی بوده و با امکانات وسیع و تشکیلات گسترده‌تری تأسیس شد و به سبب انتساب به نظام الملک به عنوان نظامیه مشهور گردید.
تعداد دقیق نظامیه‌ها مشخص نیست، اما در خلال سخنان مورخان می‌توان به این موارد اشاره کرد: نظامیه بغداد، بلخ، نیشابور، اصفهان، بصره، مرو، آمل، موصل، طوس.
مدارس نظامیه دانشمندان بسیاری را به جهان علم تقدیم نمود. برای نمونه نظامیه بغداد در دوران سیصد ساله فعالیت خود، دانشمندان بسیاری را پروراند که تعداد آنان سر به صدها نفر می‌زند. در این نظامیه که در ۴۵۹ ق تأسیس شد، ابواسحاق شیرازى تدریس مى‌کرد. پس از آن بزرگ‌ترین مقام تدریس در این مدرسه به امام محمد غزالى رسید.
در نظامیه نیشابور افراد مشهورى چون امام موفق نیشابورى، حکیم عمر خیام، حسن صباح، امام محمد غزالى و برادرش امام احمد و امام محمد نیشابورى تربیت شدند. نظامیه نیشابور به خاطر شمار مدرسان و فقهاى مشهورى که در آن به تعلیم مشغول بودند پس از نظامیه بغداد در جایگاه دوم قرار گرفت.
از دیگر نظامیه ها، نظامیه اصفهان و بلخ بود که آنها نیز استادان نامورى داشتند.
مراکز دیگر علمی
بیمارستان ها:
بیمارستان هاى جهان اسلام که «مارستان» نیز خوانده مى‌شدند، ضمن درمان بیماران مراکز تحقیق و مطالعه پزشکان به شمار مى‌آمدند و کتابخانه هاى تخصصى داشتند که برخى از آنها عبارت اند از: مارستان فسطاط، مارستان الکبیر منصورى قاهره، مارستان نورى بغداد و بیمارستان رى.
رصد خانه ها:
از دیگر مراکز علمى رصدخانه ها بودند. در قلمرو جهان اسلام، رصدخانه هاى متعدد و بزرگى ساخته شد که در نوع خود از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین رصدخانه ها به شمار مى‌آمدند و پیشرفته ترین پژوهش هاى ریاضى و نجومى در آنها صورت مى گرفت. بسیارى از یافته هاى دانشمندان اسلامى در این رصدخانه ها تا سده ها بعد در اروپا بررسى و تحلیل مى شد، از جمله این رصدخانه ها؛ رصدخانه مراغه و سمرقند را مى توان نام برد.
در مورد مراکز آموزشى اسلامى، توجه به دو مرکز علمى دیگر بسیار واجد اهمیت است. از این دو، یکى رَبْع رشیدى، محل آمد و شد علما و دانشمندان متعدد فراوانى بود که به کار علمى اشتغال داشتند؛ و دومى، شَنب غازانى که در دوره ایلخانان تأسیس شد و در آن دانسته هاى علمى بسیارى بین افراد مبادله مى‌شد.
پانویس
منابع
- علی اکبر ولایتی، فرهنگ و تمدن اسلامى، ص31 تا 33.
- مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صفحه 386-385
- تاریخ آموزش و مراکز آموزشی در تمدن اسلامی، هادی شاملو علی آبادی، خبرگزاری رسانیوز.